زمینه های فکری ادبیات مشروطه

من با این پیشفروش وارد کار شدم که تحول ادبی مسبوق به تحول اجتماعی است و تحول و احتماعی هم تا حدود زیادی مسبوق و مصبوغ به تحولی در اندیشه و تقکر مردمان. حال اگر قایل بدین معنی باشیم که مقارن عصر مشروطیت تغییری بنیادین در ادبیات فارسی به وقوع پیوسته باید به دنبال یافتن تحولی اساسی در جامعه آن روز باشیم و چه تحولی مهم تر از انقلاب مشروطیت بنابر همان پیش فرض باید برای همین انقلاب اجتماعی نیز باید دلیلی دست و پا کنیم در این راستا آنچه که به نظر رسید این بود که اصلی ترین عامل انقلاب مشروزیت بیداری توده های مردم بوده است و این بیداری هم در اثر عواملی پدید آمده که در متن رسال بتفضیل بازگو کرده ام. برای حصول بدین مقصود در وهله اول به سراغ تاریخ رفتم و بقدر مقدور زوایای تاریخ آن دوره را کاویدم. سعی من بر آن بود که از منابع متعددی در این راستا بهره ببرم و تا حدودی نیز موفق بدین امر شدم بویژه برای من منابع نزدیک به زمان مشروطیت همچون "حیات یحیی" و "تاریخ بیداری ایرانیان" بسیار آموزنده و جذاب بود اما معترفم که تلاش "احمد کسروی" در باز نمودن تاریخ مشروطه بیش از دیگر آثار مرا مجذوب خود کرد و طاهرا محققان بزرگ نیز بر این باور هستند که یکی از بهترین منابع برای تحقیق در تاریخ مشروطیت همان است . بنابراین اگر در بخش اول این رساله که گزارشی تاریخی است مکررا از کتاب تاریخ مشروطه کسروی نقل قول می کنم، بدان معنی نیست که به ماخد دیگر بی اعتنا بوده ام. قدم دوم در این پژوهش تبیین عوامل موثر در بیداری و آگاهی و بدنبال آن خیزش عظیم توده مردم بود، که حین مطالعه تاریخ بدانها تفطن یافته بودم. بخش دوم این رساله که طولانی ترین و از جهتی مهم ترین بخش کار نیز بود، به این امر اختصاص یافته است . عواملی که برای بیداری ایرانیان در آن دوره بر شمرده ام حداقل موضوعات را در بر می گیرد و گرنه حقیقت امر فراتر از این است . به گمانم نکته های کلیدی در تحول اجتماعی و بدنبال آن تحول ادبی در عصر مشروطه را در بخش دوم در حد خودم یافته و توضیح داده ام البته دو موضوع را بعمد از نظر انداخته و به این مجموعه وامدارم و آن دو عبارتند از نقش تکاپوهای فراماسونری و بابی گری در تحولات فکری آن دوره است . علت این امر را هم در برخی ملاحظات شخصی و قلت اطلاعات خویش خلاصه می کنم. با این دو بخش مقصود، حاصل بود، اما برای تسجیل حکم و عینیت بخشیدن به مدعای خود بخش سومی نیز برای این پژوهش افزودم تحت عنوان "نیم نگاهی به ادبیات مشروطه" هم در آن موضع آورده ام و هم اینجا متذکر می شوم که قصد من نه نگارش تاریخ ادبیات ، بلکه نشان دادن مبانی و زمینه های نظری تحول در ادبیات عصر مشروطیت بوده است ، بنابراین با اختصار هر چه تمام تر از این موضوع گذشته ام.